کتاب امیرکبیر و ایران نوشته‌ی فریدون آدمیت تاریخ‌نگار، نویسنده و دیپلمات ایرانی است. فریدون آدمیت که خود تحصیل‌کرده‌ی دارالفنون است، در رساله و پایان‌نامه‌اش به موضوع امیرکبیر و ایران پرداخته است. او که در سال 1321 از دانشکده‌ی حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران فارغ‌التحصیل شد، دو سال بعد پایان‌نامه‌اش را با مقدمه‌ای از محمود محمود استاد آن‌وقتش و در سال 1323 به چاپ رساند.

درگیری فریدون آدمیت با شخصیت، دستاوردها و تحلیل تاریخی دوران امیرکبیر اما در اینجا پایان نیافت و کتاب امیرکبیر و ایران طی سالیان مختلف و در دوره‌ای حدودا 20 ساله، دو بار مورد بازبینی و تالیف مجدد قرار گرفت. فریدون آدمیت در هر تجدیدنظرش شرحی از اسناد جدیدی ارائه کرد که به کمک آن‌ها توانسته است تصویری جامع‌تر و اصیل‌تر از امیرکبیر را به نمایش بگذارد. فریدون آدمیت اعتقاد دارد در نوشتن این کتاب، فارغ از تعصبات و باورهای مرسوم، به تحلیلی تاریخی و فراگیر از منش‌ها و عملکردهای امیرکبیر رسیده است و در این کتاب که در چندین سرفصل به چاپ رسیده، توانسته است برای اولین بار نگاهی جامع داشته باشد به‌تمامی جنبه‌های زندگی و مسئولیت‌های این شخصیت اثرگذار در دوران خویش.

کتاب امیرکبیر و ایران در 10 سرفصل اصلی و در 33 عنوان منتشر شده است. این کتاب که با فصل آغاز زندگی شروع می‌شود، در ابتدا به خواستگاه و خانواده‌ی میرزاتقی خان می‌پردازد و سپس تصویری از دوران جوانی و خوی و منش او عرضه می‌کند. فصل‌های بعدی کتاب تماما به نقش بی‌بدیل امیرکبیر در سیاست داخلی و خارجی قاجاریه پرداخته و شامل سرفصل‌هایی همچون ماموریت‌های سیاسی، زمامداری و امنیت داخلی است. در بخش امنیت داخلی، فریدون آدمیت با تحلیل عملکردها و نامه‌نگاری‌های امیرکبیر در پایان دادن به قائله‌هایی همچون شورش سالار در خراسان و جدایی‌طلبی‌های سیستان و بلوچستان می‌پردازد.

تصویر ذهنی و پیش‌ساخته‌ای که ما از امیرکبیر و خدمات او داریم، در کتاب فریدون آدمیت با جزئیات و اسناد تاریخی اثبات می‌گردد. جایی که در فصل اصلاحات سیاسی و اجتماعی درمی‌یابیم که امیرکبیر چگونه با بازتعریف نهادهای مالی، عدلیه و امور شهری و خدمات عمومی توانسته است بنیان ایران نوین را بنا نهد. از دیگر سرفصل‌های شاخص این کتاب می‌توان به تاثیر امیرکبیر در دانش و فرهنگ، سیاست‌های اقتصادی و مذهبی و همچنین تعاملات او با دول و قدرت‌های جهانی آن روزگار آشنا شد.

شرحی از مذاکرات بی‌پایان امیرکبیر با دولت‌های روس، انگلیس، فرانسه و عثمانی در این بخش به چشم می‌خورد. شاید بسیاری از ما برای اولین بار در کتاب امیرکبیر و ایران دریافته باشیم که این بزرگ‌مرد تاریخ سیاسی ایران، چه تلاش بی‌پایانی در سامان دادن به آشفتگی‌های دوران قاجار داشته است. جایی که بنیادی‌ترین اصول کشورداری و زمامداری در حرم‌سراها و گوشه و کنار کاخ تبیین می‌شد.

امیرکبیر بر عهدنامه‌ها و معاهدات بین‌المللی بی‌شماری نظارت داشته و تا حد امکان و نفوذ تلاش داشته تا منافع دولت ایران در آن‌ها لحاظ گردد. اختلافات مرزی، قراردادهای بازگانی و کشتیرانی، قراردادهای اقتصادی و تعیین سرحدهای مرزی تنها نمونه‌هایی از بشمار خدمات امیرکبیر است. موضوعاتی که با موضع‌گیری‌های منفعلانه‌ی قاجار می‌توانست این دوران را ننگین‌تر و مخرب‌تر ازآنچه می‌شناسیم، کند.

فصل آخر کتاب فریدون آدمیت بانام سقوط و تباهی، پایان‌بخش امیرکبیر و ایران است. بسیاری از ما برای اولین بار در این کتاب آگاه شدیم که خبر مرگ یکی از بزرگان تاریخ ایران، تنها در حد یک جمله و آن‌هم در روزنامه‌ی خود او به چاپ رسید و تا حدود 30 سال بعد نیز حرفی از این قتل و توطئه به میان نیامد.

در نخستین صفحات از کتاب امیرکبیر و ایران، یادداشتی از ربرت واتسون آمده که در شرح امیرکبیر این‌گونه می‌گوید : « در میان همه‌ی رجال اخیر مشرق زمین زمامداران ایران که نامشان ثبت تاریخ است، میرزاتقی خان امیرنظام بی‌همتاست؛ دیو جانوس روز روشن با چراغ در پی او می‌گشت. به حقیقت سزاوار است که به‌عنوان ( اشرف مخلوقات ) به شمار آید. بزرگوار مردی بود. »

بخشی از کتاب امیرکبیر و ایران :

« دکتر پلاک می‌نویسد : چون امیر به افزایش جمعیت مملکت علاقه‌مند بود، علیه بیماری آبله کارها کرد. آبله‌کوبی را در سراسر ایران مرسوم ساخت، رساله‌ای در این باب از زبان انگلیسی به فارسی بترجمه رسانید و چاپ کرد، و آبله‌کوبانی با حقوق کافی به ولایات فرستاد. به نواحی مرزی نیز آبله‌کوب رفت که تازه‌واردان را آبله بکوبد. قانون آبله‌کوبی کودکان همگانی و اجباری بود. کوشش رفت که خود مردم به آن روی‌آورند، و به سودمندی آن پس ببرند. ضمانت اجرای قانون این بود که اولیای اطفالی که در آن قصور می‌ورزیدند، مورد مواخذه و جریمه قرار می‌گرفتند. چنان‌که در محله‌ی دروازه نو اصفهان بچه‌ای از آبله مرد، و 5 تومان از پدر او جریمه گرفتند. این قضیه در سفر امیر به اصفهان روی داد و در حقیقت چون پدر کودک تنگدست بود امیر خود 5 تومان جریمه را پرداخت کرد که دستور دولت اجرا شده باشد. اعتضادالسلطنه دراین‌باره می‌گوید : در سفر اصفهان روزی در چهل‌ستون امیر را برافروخته دیدم. گمان بردم که از سرحد خبر بدی رسیده، اما معلوم شد که فرزندان صادق رنگ‌آمیز و محمد کله‌پز از بیماری آبله مرده‌اند. امیر پس از مواخده‌ی آن‌ها چون دریافت توانایی پرداخت جریمه را ندارند دستور داد که از کیسه‌ی خودش این پول را به صندوق بدهند تا قانون اجرا شود. به امیر گفتند این مطلبی نبود که این‌قدر شما را مشتعل کرده بود. فرمود شاهزاده تعجب دارم که شما شنیدید دو نفر بی‌جهت تلف شدند و به شما تاثیر نکرد. »

این کتاب توسط انتشارات خوارزمی منتشر شده است که می‌توانید آن را به راحتی از سایت فروشگاه کتاب کاواک خریداری نمایید.